Skagfirðingur í húð og hár – Séra Friðrik Friðriksson æskulýðsleiðtogi

Myndir eru fengnar úr bókinni Séra Friðrik segir frá.

Á þessu ári eru liðin 150 ár frá því að hinn mikli æskulýðsleiðtogi Íslendinga, séra Friðrik Friðriksson, fæddist en það átti sér stað þann 25. maí 1868 að Hálsi í Svarfaðardal. Í samtalsbók Valtýs Stefánssonar Friðrik segir frá kemur fram að naflastrengurinn hafi verið þrívafinn um hálsinn á honum og töldu viðstaddir að hann væri dáinn. Nafni Friðriks er oftast tengt KFUM og KFUK sem stofnað var 1899 en einnig gera Valsmenn nafni hans hátt undir höfði þar sem hann átti aðild að stofnun Knattspyrnufélagsins Vals 1911. Karlakór KFUM (sem síðar varð Karlakórinn Fóstbræður) var svo komið á legg 1911, skátafélagið Væringjar 1913 og einnig átti Friðrik aðild að stofnun Knattspyrnufélagsins Hauka 1931. Friðrik lést í hárri elli í Reykjavík, árið 1961, rúmlega níræður að aldri.

Þegar Friðriks er minnst er sjaldan farið í uppruna hans utan það að hann sé fæddur í Svarfaðardal. Því hefur ekki verið haldið mikið á lofti að Friðrik var Skagfirðingur í föðurættina, stoltur af uppruna sínum og tengslin sterk við ættingja. Á sjöunda ári fluttu foreldrar Friðriks í Skagafjörð og síðar í Austur-Húnavatnssýslu þar sem hann endaði hjá vandalausum eftir að fjölskyldan hafði verið leyst upp. Árið 1928 kom út bókin Undirbúningsárin, Minningar frá æskuárum þar sem Friðrik rifjar upp ýmislegt úr æsku sinni og verður stiklað á stóru hér í Feyki. Stafsetningu er leyft að halda sér þar sem vitnað er beint í bókina. 

„Jeg er fæddur að Hálsi í Svarfaðardal þ. 25. maí 1868. Mjer þykir ávalt mikið til þess dags koma, ekki af því að hann er fæðingardagur minn, heldur af því að þá var jeg skírður, nokkrum mínútum eftir að ég fæddist. Var það fyrsta og stærsta velgjörðin, sem ég hef hlotið á æfi minni. - Skírnin var seinna staðfest af sóknarprestinum, sjera Páli sálmaskáldi Jónssyni á Völlum (seinna að Viðvík í Skagafirði),“ segir í upphafi bókarinnar. Foreldrar Friðriks voru hjónin Friðrik Pétursson og Guðrún Pálsdóttir, og var hann fyrsta barn þeirra. Móðir Friðriks var ættuð úr Eyjafirði, dóttir Páls Þórðarsonar frá Kjarna. Af honum er Kjarnaætt komin. Friðrik Pétursson var hins vegar ætlaður úr Hjaltadal í Skagafirði og hafði hann lært skipasmíðar og stundaði þær um stund, en lagði síðar fyrir sig húsagjörð og kirkjusmíðar. Var hann sagður mikill hagleikamaður, bæði stórvirkur og vandvirkur, ólíkt syni sínum sem sagðist ekki hafa erft þann hagleik og í raun ekki getað tálgað óskakkan hrífutind. Faðirinn hafði og numið nokkuð í siglingafræði og var um hríð formaður á hákarlaskipinu Hríseying, er hann sjálfur hafði smíðað. Skipið átti hann á móti Hákarla-Jörundi en í samtalsbókinni sem áður er nefnd kemur fram að Jörundur lagði til efnið í bátinn en Friðrik Pétursson smíðina.

Vorið sem Friðrik fæddist hafði faðir hans farið í hákarlalegur, en fengið sjávarvolk mikið og stór veður, svo að þá hrakti vestur á Ísafjörð og spurðist ekkert til þeirra lengi vel eða í þrjá mánuði. Um það leyti er Friðrik fæddist voru menn orðnir úrkula vonar um að þeir væru á lífi, og varð það til þess að Friðrik var skírður í höfuðið á föður sínum.   

Foreldrar Friðriks bjuggu tvö ár á Hálsi eftir að hann fæddist, en fluttu þá búferlum að Ytra -Garðshorni í sömu sveit. Þar bjuggu þau í þrjú ár er þau fluttu að Syðri-Reystará í Möðruvallasókn og voru þar eitt ár. Eftir fardaga vorið 1874, þegar Friðrik var að byrja sitt sjöunda ár, tók fjölskyldan sig upp á ný og hélt í Skagafjörð, fornstöðva föðurættar Friðriks. „Mig hálfsundlaði í Hjeraðsvötnunum, því fljótið var á miðjar síður og afarbreitt á Silfrastaða-vaði. Jeg sat klofvega í kvensöðli, bundinn með trefli við sveifina. Ferðinni var heitið að Litladal í Tungusveit, en þar ætluðu foreldrar mínir að búa í tvíbýli við Jóhannes Pjetursson, bróður pabba míns. Bærinn Litlidalur stendur í dalverpi fögru og eru þar 3 bæir: Hjeraðsdalur, Litlidalur og Litladalskot,“ rifjar Friðrik upp.

Um haustið segist Friðrik hafa farið að lesa í bók sem hann fékk að gjöf, líklega í tannfé. Það var Biblían sem átti svo eftir að verða hans fylgifiskur ævina út. „Jeg lá yfir þeim lestri sýknt og heilagt og á jeg þessu afarmikið að þakka, og hef búið að því ætíð síðan. Já, jeg býst við að þar hafi verið lagður aðal-grundvöllurinn undir framtíðarhamingju mína. Jeg man einna minst af leikjum mínum það ár, því þá hafði jeg leiksystur, Sigrúnu, dóttur Jóhannesar föðurbróður míns. Það hefur dreift huganum. Þótt jeg læsi aðallega í biblíunni, þá kyntist jeg öðrum bókum af lestri annara.“

Bókhneigður ónytjungur
Næsta vor hætti smiðurinn og bóndinn að búa og flutti fjölskyldan enn á ný og nú að  Breiðargerði í Tungusveit. Þar var hann í húsmennsku hjá Þórði Pálssyni, mági sínum, en að vera í húsmennsku þýðir að hafa húsnæði á einhverjum stað en vera annars sjálfum sér ráðandi. Hann gaf sig að smíðum og gat verið fjarri fjölskyldunni mánuðum saman að byggja hús og kirkjur annars staðar. „Hafði jeg lítið af honum að segja upp frá því. Hann gaf sig annars mjög sjaldan að mjer, og var mjer hvorki góður nje illur. Honum fanst víst lítið til mín koma. Jeg vildi altaf liggja í bókum og bjóst hann víst við að jeg yrði aldrei að manni. Jeg bar samt virðingu fyrir honum og þráði blíðlæti, en fann það ekki hjá honum. En það fjekk jeg aftur í ríkum mæli hjá móður minni og Þórði frænda.

Þau þrjú ár sem jeg var í Breiðargerði, naut jeg mikillar ástúðar hjá honum og konu hans, Guðrúnu Magnúsdóttur. Þau voru mjer sem aðrir foreldrar og 5 börn þeirra sem systkini mín,“ skrifar Friðrik. Það er ekki  laust við að maður geti séð líkindi við unga fólkið í dag sem oft eru sökuð um það að eyða of miklum tíma í snjalltækin. En bóklesturinn hjá Friðriki skilaði árangri og biblíusögurnar festust í huga barnsins og 9 ára gamall, árið 1877, vakti hann mikla athygli fyrir kunnáttu sína hjá Zóphóníasi Halldórssyni, nývígðum presti að Goðdölum.

Vorið 1878, er Friðrik varð l0 ára, fluttist hann frá Breiðargerði vestur í Húnavatnssýslu en faðir hans hafði tekið að sér að reisa nýja kirkju að Svínavatni á Ásum. Langaði hann nú til þess að hafa fjölskyldu sína hjá sér og fékk því húsmennsku þar. Þar komst Friðrik í miklar bókmenntir og fyrir honum opnaðist nýr heimur sem hann segist hafa gengið inn í með lífi og sál. „Á þeim 3 árum, sem jeg dvaldi á Svínavatni, las jeg allflestar íslendingasögurnar og Noregskonungasögur. Varð jeg mjer úti um þær hvar sem jeg gat. Sumt var til á heimilinu; margar lánaði mjer sóknarpresturinn, prófastur Jón Þórðarson á Auðkúlu, eitthvert mesta ljúfmenni, sem jeg fyrir hitti í bernsku.

Til marks um lítillæti hans og góðvild við mig má geta þess, að eitt sinn, er jeg var 13 ára, varð jeg svo hrifinn af kirkjuræðu hans 2. sd. eftir páska, að jeg dirfðist að biðja hann að lána mjer ræðuna að lesa og gerði hann það. - Sumar sögurnar fjekk jeg á öðrum bæjum: Landnámu í Tungunesi hjá Erlendi oddvita Pálmasyni, mentafrömuði og framfaramanni mestum um þær slóðir. Þá fjekk jeg Noregskonungasögur á Tindum hjá ömmubróður mínum Jónasi Erlendssyni. Heimskringla og Snorra-Edda voru til heima og svo Njála. Við drengirnir lásum þessar sögur og lærðum marga kafla nær orðrjettar.“

Hjá vandalausum
Um þetta leyti missti Friðrik föður sinn en hann hafði þá Svínavatnskirkju í smíðum, en dó frá henni ófullgerðri. Var hann á ferð á jólaföstu út í Höfðakaupstað á Skagaströnd, en lagðist á heimleið og andaðist á aðfangadag jóla að Höskuldsstöðum á Skagaströnd, hjá vini sínum Eggert Ó. Briem, og var jarðaður þar. „Erlendur í Tungunesi tók mig þá það sem eftir var vetrar og gaf hann mjer forskrift og fór jeg þá fyrst að draga til stafs. Og einnig lærði jeg þar dálítið að reikna. Mamma hjelt áfram að vera í húsmensku á Svínavatni, en á þrettándanum næsta vetur lagðist hún í rúmið og lá rúmföst í næstu 8 árin. -Af þessu og líka vegna fjeleysis varð svo heimili okkar að uppleysast um vorið 1881. Jeg var þá 13 vetra.

Hinn mikli sæmdarbóndi, hreppstjóri Ingvar Þorsteinsson í Sólheimum, tók mömmu til sín og lá hún þar í nokkur ár. Jónas á Tindum tók Kristínu systur mína að sjer, þá þriggja ára gamla, og Þórður móðurbróðir minn tók Pál bróður minn, þá 5 ára gamlan. Jeg átti svo að fara í vist og verða smali. Jeg kveið ákaflega fyrir því að fara til vandalausra, bæði af því að jeg hræddist orðið „vandalausir“, því það hafði svo oft verið sagt við mig, þegar jeg lá í bókum í staðinn fyrir að gera eitthvert handarvik: „Þú kæmist ekki upp með þetta hjá vandalausum“, og svo af hinu, að mjer var svo ósýnt um kindur og alt er að fjárgeymslu laut. Jeg fjekk vist í annari sveit, að Síðu á Refasveit, sem liggur fyrir utan og ofan Blönduós og fór jeg þangað í byrjun júlí. Nú byrjaði nýr þáttur. Bernskan var liðin og æskan var að renna upp, en dimt var yfir þeim límamótum.“

Friðrik segir að í sér hafi verið kvíðahrollur við að fara til vandalausra en hjónin á Síðu, Magnús Bergmann Jónsson og Ingibjörg Jónsdóttir, reyndust honum vel og enn var hægt að sökkva sér í bókmenntir þrátt fyrir skyldu smalans í yfirsetu í afréttinni. „Jeg var látinn sitja yfir ánum í dalverpi einu uppi í fjöllunum. Það voru eitthvað um 50-60 ær. Mjer leiddist í hjásetunni og bað jeg húsmóður mína um prjóna og bætti það talsvert úr einverunni. Jeg stundi einu sinni upp með hálfum hug við húsbóndann, hvort jeg mætti hafa bók með mjer og leyfði hann það með því skilyrði að jeg glataði ekki af fjenu. Jeg fann þar í bókaskáp hans nýstárlega bók; það var Goðafræði Grikkja og Rómverja eftir Stoll, þýdd af Steingr.  Thorsteinsson.

Jeg fjekk að hafa hana með mjer. Þá breyttist alt. Þar uppi opnaðist mjer nýtt útsýni, fult af fegurð og ljóma. Jeg las og las og alt loftið í kringum mig varð fult af grískum guðamyndum. Til þess að missa ekki af leyfinu, stundaði jeg hjásetuna svo vel að aldrei vantaði hiá mjer. Þegar jeg ekki gat lesið og varð að reika um eftir ánum, var ímyndunarafl mitt á flugferð, Lifði jeg þá í hinu lesna eða jeg bjó til langar skáldsögur um framtíð mína. Þessir dagdraumar og loftkastalar voru mjer mikil fróun og styttu margar stundir. Jeg lærði af þessu, að það væri óþarft að láta sjer nokkru sinni leiðast, og alt af væri eitthvað, sem unt væri að skemta sjer við.“

Ástarsorg og sjálfsmorðspælingar
Nú hlaupum við yfir sögu þangað sem Friðrik er orðinn námsmaður í Latínuskólanum í Reykjavík en þangað komst hann með miklum dugnaði og útsjónarsemi ekki síst með fjármálin því ekki átti hann peninginn tiltækan í sjóði. Draumur Friðriks var að verða prestur og hugsaði hann sér að það mundi verða hans hlutverk í lífinu, að verða prestur í Goðdölum. En forlögin gripu í taumana með afgerandi hætti eftir að Friðrik hafði lent í svo djúpri ástarsorg að hann ákvað að stytta sér aldur.

Á Sauðárkróki bjó stúlka sem Friðrik elskaði innilega og taldi sig eiga ást hennar vísa en einhver misskilningur kom upp í þeim efnum. Varð hann gripinn svo miklum leiða á sjálfum sér og fyrirlitningu að enga framtíð sá hann án hennar. „Hvað var varið í að vera stúdent? Eða einmana pokaprestur í einhverjum afkima? meira yrði jeg ekki; hefði jeg haft gáfur og glæsimennsku til að bera, hefði jeg efalaust unnið; en þetta var vottur um, að jeg væri ekki annað en umkomulaus drengræfill og yrði aldrei annað. Því þá ekki að auðvirða sjálfan sig, að eyðileggja sig sem fyrst og njóta þess á meðan það stæði yfir.“ Þannig voru hugsanir og tilfinningar Friðriks. Hann, bindindismaðurinn, ákvað því að gera það versta sem hann vissi, gekk rakleiðis inn á vínstofu á Hótel Ísland, pantaði toddý og drakk hvert glasið á fætur öðru.

„Á þeim degi hófst för mín um hinn myrka eyðimerkur-kafla æfi minnar, sem nær því hafði enda tekið með skelfingu. Jeg fór að drekka, ekki af því að mig langaði í það; jeg hafði inngróinn viðbjóð á því, og engin tegund af því, sem jeg drakk, þótti mjer góð; jeg smakkaði sjaldan neitt áfengi nema þegar jeg ætlaði mjer að verða kendur. Mjer þótti ekkert gaman af að vera með öðrum í því, nema þá helst með einum eða tveimur inni. Jeg var sjaldan eða aldrei á almannafæri, og þoldi mikið, svo jeg varð aldrei út úr eða ósjálfbjarga. Jeg sleit sambandi við Good-templara, og saknaði samt Reglunnar mjög mikið. Allur lestur fór í handaskolum, og mjer stóð líka á sama um það.“

Lengra en Vestmannaeyja og styttra en Færeyja
Þunglyndið sem nú tók yfir hjá Friðriki leiddi til þess að sú hugsun fór að þróast hjá honum að best væri að kasta lífinu frá sér. „Jeg ól þessa hugsun og gældi við hana og setti mjer fyrir sjónir allar mögulegar aðferðir til þess. Mjer fanst jeg líka vera of þreklaus til að nota ytri vopn. Þá væri eitur betra.“ Að vel athuguðu máli vildi hann ekki að móðir hans myndi vita að hann yrði sjálfsmorðingi þar sem trú hennar var að þá gæti hann ekki orðið sáluhólpinn, ef hann gerði verkið með fullu viti og ráði. „Jeg var viss um, að ef jeg dæi kristilega og skaplega, mundi hún bera það með stillingu sem hverja aðra sorg.“ Með þennan vilja fann Friðrik ráð til að stytta lífið án þess að nokkurn renndi í grun að væri af eigin völdum. Hann ákvað að taka sér ferð með skipi mitt í stormum vetrarins og kasta sér fyrir borð og koma því svo fyrir að engan grunaði annað en um slys væri að ræða. Þar með var lausnin fengin.

„Jeg sagði svo mömmu, að ég væri að hugsa um að fara til útlanda, og reyna hamingjuna til þess að ná mjer aftur upp úr þeim drykkjuskap sem jeg væri fallinn í. Hún var auðvitað leið af þessu en komst þó á þá skoðun, að þetta gæti ef til vill orðið til góðs.“ Svo kom að því að hinn ungi óhamingjusami maður gekk til skips en á leiðinni mætti hann vini sínum og bekkjarbróður, sem spurði hvert hann væri að fara. „Jeg ætla lengra en til Vestmannaeyja og styttra en til Færeyja,“ sagði hann því þar ætlaði hann að stinga sér í sjóinn.

Til að gera langa sögu stutta fór það svo að á skipinu kynntist Friðrik manni sem eins var ástatt fyrir. Í stað þess að að taka hoppið í djúpin blá brá Friðrik sér í hlutverk sáluhjálparans og reyndi að hughreysta hinn dapra samferðamann og við það áttaði Friðrik sig á því hvernig fyrir honum sjálfum var komið. Snéri hann blaðinu við og ákvað að takast á við eigin vandamál. Friðrik komst til Færeyja og útvegaði sér vinnu og eignaðist marga góða vini. Hann varð fyrir trúarlegri reynslu sem fékk hann til að snúa aftur heim til Íslands og klára skólann en eftir stúdentsprófið fór hann svo til Danmerkur og kynntist starfi KFUM, þar hjálpaði hann drengjum sem bjuggu við erfiðar aðstæður.

Á heimasíðu KFUM segir: „Þegar hann kom heim fór hann að læra í Prestaskólanum og undirbúa stofnun KFUM. KFUM stofnaði hann svo formlega 2. janúar 1899 og 29. apríl samar ár eftir að stelpurnar höfðu þrýst á hann stofnaði hann KFUK. Eftir þetta gaf Friðrik sig allan í starf KFUM og KFUK á Íslandi. Friðrik kom einnig að stofnun knattspyrnufélaganna Vals í Reykjavík og Hauka í Hafnarfirði. Einnig tók hann þátt í því að koma á fót bókasafni, kvöldskóla, bindindisfélagi, lúðrasveit og karlakór. Hann kom að stofnun skátafélags og síðast en ekki síst hófst sumarbúðastarf í Vatnaskógi fyrir hans tilstuðlan. En Friðrik hafði kynnst sumarbúðastarfi í Danmörku og því hvatti hann ungu mennina í KFUM á Íslandi til að byrja með samskonar starf.

Áður birst í 47. tbl. Feykis 2018