Unastaðir og Fjall í Kolbeinsdal

Fjall 4. september 2009, gangnamannahús og hesthús. Í baksýn er Heljarfjall en neðan undir því er Bygghólsreitur. Mynd: Byggðasaga Skagafjarðar.

Glöggir lesendur áttuðu sig á því að myndatexti átti engan veginn við í grein um ævintýraferð nemenda Grunnskólans austan Vatna sem birtist í 36. tölublaði Feykis. Þar stóð í myndatexta að húsið á Fjalli væri alveg til fyrirmyndar, sem það er, en myndin er hins vegar af húsinu á Unastöðum í Kolbeinsdal. Villan er alfarið á ábyrgð Feykis og leiðréttist hér með.

Í VI. bindi Byggðasögu Skagafjarðar stendur að Unastaðir séu eyðibýli utarlega í Kolbeinsdal, vestan ár, og eigi land að Neðra-Ási að norðan, Kolbeinsdalsá að austan móts við Saurbæ og Skriðuland, Fjalli að sunnan, Víðinesi, Laufskálum og Efra-Ási að vestan. Samgöngur eru um Kolbeinsdalsveg yfir Grófina og liggur þaðan jeppafær slóð út að Unastöðum en sýsluvegur neðan úr Ástungu, svonefndur Unastaðavegur, lá upp með Kolbeinsdalsá af Siglufjarðarvegi hjá Sleitustöðum, um 6,5 km vegalengd. Enn fremur segir í ritinu að engar gamlar byggingar standi á jörðinni nema timburframhúsið sem byggt var 1927 og síðar endurbyggt á árunum eftir 1993 og er nú sumardvalarstaður.

Fjall 4. september 2009, gangnamannahús
og hesthús. Í baksýn er Heljarfjall en neðan
undir því er Bygghólsreitur.
Mynd: Byggðasaga Skagafjarðar.

Unastaðir voru eins og aðrar jarðir Hólahrepps komnir í eigu biskupsstólsins árið 1388 en ekki er eldri heimilda að finna, samkvæmt Byggðasögunni. Jón Jónsson ábúandi 1794-1808 keypti hins vegar Unastaði á uppboði 1802. Löngu síðar, eða á fardögum 1932, er jörðin komin í eigu Sigurmons Hartmannssonar í Kolkuósi.

„Sigurmon og Haflína Björnsdóttir kona hans gáfu Unastaði Kristínu dóttur sinni og tengdasyni, Gísla Magnússyni á Vöglum í Akrahreppi, hinn 1. janúar 1957. Er Kristín á Vöglum núverandi eigandi jarðarinnar sem nú er búin að vera í eigu sömu ættar á rúmlega eina öld,“ segir í ritinu góða sem út kom 2011 en samkvæmt Lögbýlaskrá 2021 er jörðin nú skráð á Fjallskilasjóð Hóla- og Viðvíkhrepps og Gísla Björn Gíslason, bónda á Völlum, svo jörðin helst enn innan ættarinnar. Fjallskilasjóðurinn eignaðist suðurhluta Unastaðalands árið 1976 og er nú hluti Kolbeinsdalsafréttar.

Bærinn endurbyggður

Unastaðir um 1940. Vinstra megin,
á bak við bæinn, sér á stofuna sem byggð
var 1935. Mynd: Byggðasaga Skagafjarðar.

Á Unastöðum stendur nú endurbyggt timburframhús sem reist var árið 1927, 9,4 x 3,8 m að flatarmáli með steyptum kjallara undir suðurhlutanum. „Eigendur jarðarinnar, Kristín og Gísli á Vöglum, höfðu gefið Byggðasafni Skagfirðinga húsið til að nýta úr því viðina en að tilstuðlan Hjörleifs Stefánssonar, arkitekts, var þeirri áætlun breytt. Þórhallur Hólmgeirsson, þá búsettur á Húsavík en síðar í Reykjavík, vildi fá hús til að gera upp og eftir ábendingu Hjörleifs fékk hann Unastaðahúsið hjá eigendum, ásamt lóð umhverfis. Var frá því gengið árið 1993 og sama ár hóf Þórhallur vinnu við endurgerðina. Í hjáverkum endursmíðaði hann húsið að mestu á næstu árum,“ segir í Byggðasögunni.

Næsti bær við Unastaði er Fjall, sem lagðist endanlega í eyði 1956 en er nú nýtt sem afréttarland með Kolbeinsdalsafrétt. „Allar byggingar frá búskapartíma Fjalls eru fallnar en á bæjarstæðinu stendur gangnamannaskáli, byggður af Trésmiðjunni Ýr á Sauðárkróki 1992 úr timbri og fluttur þangað á vagni, hæð og svefnloft, 47­m²,“ segir í Byggðasögunni en húsið var endurbyggt sumarið 2005. „Eftir að jörðin fór í eyði var reynt að halda húsinu við svo að það nýttist sem skýli og svefnstaður gangnamanna. Sumarið 1992 var það brennt og jafnað við jörðu en nýtt timburhús sett niður á sama stað.“

Slóðar og illfærir vegir

Sumarið 1948 kom Hólaýtan í Unastaði og
var þá brotinn til ræktunar rúmlega hektari l
ands í hallanum út og upp af bænum.
Hér hafa ýtumennirnir Maron Pétursson til
vinstri og Kjartan Haraldsson til hægri stillt
sér upp á þak ýtunnar til myndatöku og eru
glaðbeittir. Mynd: Byggðasaga Skagafjarðar.

Vegarslóðin neðan frá Sleitustöðum upp með Kolbeinsdalsá og heim að Unastöðum er um 6,5 km en sá vegur var ruddur heim í hlað með Hólaýtunni sumarið 1947. Áður átti þó að heita að komin væri akfær leið sem rudd hafði verið með handverkfærum en hún náði ekki lengra en í Ásnesið, segir í Byggðasögunni, en þá tóku við illfærir kílar og slæmur kerruvegur, tæplega kílómetra leið fram í Unastaði. „Þegar Haraldur Jóhannesson fluttist í Unastaði með fjölskyldu sína vorið 1943 var búslóðin flutt á vörubíl eftir þessari slóð fram í Ásnesið.“

Um miðja síðustu öld var leiðin lagfærð og breikkuð með ýtu en leiðin frá Unastöðum suður að Grófarvegi var hins vegar ekki rudd almennilega fyrr en um 1986, er Veiðifélag­ Kolku­ og Hjaltadalsár lét gera það. Fram að þeim tíma var um vegleysu að ræða.

„Haustið 1944 ruddi Hólaýtan vegarslóð, um 3,7 km úr Hjaltadal yfir Grófina niður á Reiðmel við Kolbeinsdalsá. Um 1950, þegar Ferdínand Rósmundsson í Ási nytjaði Fjall, fékk hann lánaða ýtu hjá Búnaðarsambandinu og ruddi vegarslóð frá Reiðmelnum fram um hólana, um kílómetraleið að Fjalli.“