„Alltaf var fang til að skríða upp í ef eitthvað bjátaði á“

Frá vinstri: Bríet Guðmundsdóttir, Friðrik Antonsson, Anton Jónsson, Guðríður Hjaltested, Guðný Friðriksdóttir, Þóra Antonsdóttir, Steinunn Guðmundsdóttir, Guðrún Þórðardóttir, Guðný Finnsdóttir, Þórður Sigurðsson og Friðrik Guðmundsson.

Anna Steinunn Friðriksdóttir ólst upp á bænum Höfða á Höfðaströnd í Skagafirði. Gamla íbúðarhúsið var byggt árið 1891 og má segja að það hafi verið gert ódauðlegt í kvikmyndum Friðriks Þórs, Börnum náttúrunnar og ekki síst Bíódögum, þar sem húsið og nokkrir fyrrum íbúar þess léku stóra rullu. Gamla húsið var í sumar tekið af grunni sínum og flutt suður yfir heiðar og er að sjálfsögðu sjónarsviptir að þessu sögufræga húsi í Skagafirði. Unnið er að endurgerð þess á Jarðlangsstöðum rétt ofan við Borgarnes. Til að rifja upp jólin og lífið á Höfða hafði JólaFeykir samband við Önnu Steinunni.

„Við búum í gamla húsinu til haustsins 1979 en þá flutti fjölskyldan í nýtt hús sem reist var spölkorn frá hinu gamla. Fram til þess tíma bjuggu á Höfða þrjár kynslóðir saman, foreldrar mínir og systkin, föðurafi og amma og uppeldissystir hennar sem hét Bríet. Afi deyr 1969 og amma 1979 og Bríet því sú eina af elstu kynslóðinni sem flutti með okkur í nýja húsið,“ segir Anna Steinunn Friðriksdóttir þegar JólaFeykir forvitnast hjá henni um síðustu árin í gamla húsinu á Höfða á Höfðaströnd.

Anna Steinunn, sem er fædd árið 1971, ólst upp fyrstu árin í gamla húsinu. Hún kennir við Árskóla á Sauðárkróki, er gift Sigurði Árnasyni, sem er frá Marbæli á skagfirska Langholtinu en starfar hjá Byggðastofnun. Saman eiga þau þrjú börn; Árna Frey, Bríeti Lilju og Þórð Ara. Foreldrar Önnu Steinunnar eru Friðrik Antonsson og Guðrún Þórðardóttir en hún er næstyngst fimm systkina, hin eru Grétar Þór, sem lést 2019, Þórleif Valgerður, Guðný Þóra og yngst er Elfa Hrönn. Friðrik lést sumarið 2017 en Guðrún býr nú á Sauðárkróki. Friðrik fæddist á Hólakoti á Höfðaströnd og bjó þar til fjögurra ára aldurs en þá flutti fjölskyldan að Höfða. Hann tók síðar við búinu af foreldrum sínum og bjó og starfaði á Höfða alla tíð.

„Að alast upp í umhverfi sem þessu voru forréttindi því það var alltaf einhver til staðar og alltaf var fang til að skríða upp í ef eitthvað bjátaði á,“ segir Anna Steinunn en gestkvæmt var á Höfða yfir sumartímann þar sem bæði vinir og vandamenn komu til lengri eða skemmri dvalar. „Stundum gistu milli 20-30 manns í gamla húsinu þegar mest var. Þar virtist alltaf vera nóg pláss enda líklega minni kröfur gerðar í þá daga. Það var oft þétt setinn bekkurinn við matarborðið og við krakkarnir sátum gjarnan í stiganum upp á loft við að matast.“

Lengstu og mest krassandi sögurnar 
náðu alla leið upp á Krók

„Sagnahefðin var rík á heimilinu og kunnu Bríet, afi og pabbi vel þá list að segja sögur og gæða þær lífi,“ segir Anna. „Í uppvextinum minnist ég aðallega sagnanna af Grýlu sem Bríet sagði en þær spann hún upp jafnóðum. Sögusviðið var yfirleitt Höfðahólarnir þar sem Grýla lék lausum hala en stundum blandaðist fólkið í sveitinni inn í sögurnar og lenti gjarnan í heljarinnar svaðilförum og ævintýrum. Sögurnar gátu verið þrenns konar og um það var samið áður en sagan hófst. Þær gátu náð niður að hliði sem þýddi að sagan var stutt og fremur einföld í sniðum. Svo voru það sögurnar sem náðu inn í Hofsós, þær voru lengri og söguþráðurinn flóknari og gátu orðið æsispennandi. En lengstu og mest krassandi sögurnar voru þær sem náðu alla leið upp á Krók, sem var í barnshuganum afar langt. Um jólaleytið náðu Grýlusögurnar oft hátindum þar sem Grýla fór hamförum, stal hangikjöti úr reykhúsum nágrannanna, skipaði Leppalúða og jólasveinunum út og suður, hnuplaði mjólkurbrúsum af bæjunum í kring og henti þeim síðan í Höfðavatnið eftir að hafa drukkið úr þeim.

Hvað var eftirminnilegast við jólahald í gamla húsinu, voru til dæmis einhverjar hefðir þar, tengdar aðventu eða jólum, sem koma spánskt fyrir sjónir í dag? „Jólin í gamla húsinu á Höfða voru nokkuð hefðbundin. Jólagjafirnar voru einna helst bækur, jólamaturinn var hangikjöt og lærissneiðar, kökudunkarnir voru vandlega innsiglaðir þar til á aðfangadagskvöld og sparistofan jafnan skreytt á Þorláksmessu. Skreytingarnar voru ekki íburðarmiklar, amma átti þó forláta upptrekkta kirkju og kertastjaka með fallegri mynd af Maríu mey. Þegar þessum hlutum var stillt upp var það ótvírætt merki um að jólin væru í nánd. Einnig var á heimilinu jólabjalla sem spilaði Heims um ból og í þann kólf var töluvert togað. Á jólanóttina mátti alls ekki spila á spil en hins vegar var lesið fram á rauða nótt. Ég man eftir stórum epla- og appelsínukössum og jólaölinu sem góð nágrannakona bruggaði og færði okkur.“

Grýla bæði gjafmild
og góð þrátt fyrir allt

Anna Steinunn segir að í aðdraganda jólanna hafi krökkunum verið haldið á tánum með því að jólin færu fram hjá Höfða ef þau væru óþekk. „Ríkasta jólahefðin sem sneri að okkur krökkunum voru gjafirnar frá Grýlu sem birtust á undraverðan hátt um miðjan aðfangadag á bæjarhlaðinu en rétt áður voru barin bylmingshögg á útidyrnar. Þannig var Grýla í okkar hugum bæði gjafmild og góð þrátt fyrir sögur af ódæðisverkum hennar út um allar sveitir.“

Þið flytjið í nýja húsið haustið 1979. Hver var mesta byltingin við þau umskipti? „Mesta byltingin við að flytja í nýtt hús hefur að öllum líkindum verið heitt rennandi vatn, auk augljósra þæginda við að flytja úr gömlu húsi yfir í nýtt. Ástand hússins var þá þegar orðið þannig að erfitt var að halda þar heimili fyrir stóra fjölskyldu. Rafmagn var lagt í gamla húsið árið 1971 og í kjölfarið kom þvottavél á heimilið sem létti lífið töluvert. Haft var eftir Bríeti að þetta tæki væri göldrum líkast. Í gamla eldhúsinu var Sóló miðstöðvareldavél og man ég að fyrst eftir að við fluttum þá bæði eldaði mamma og bakaði í Sólóvélinni í gamla húsinu frekar en á Rafha eldavélinni í nýja húsinu.“

Í upphafi tíunda áratugs síðustu aldar gerði Friðrik Þór Friðriksson, kvikmyndaleikstjóri, tvær bíómyndir, Börn náttúrunnar og Bíódaga, þar sem gamla húsið lék stórt hlutverk. Margir Skagfirðingar fara með lítil en falleg hlutverk í Bíódögum en þar eru Toni afi þinn [leikinn af Jóni Sigurbjörnssyni] og Bríet [leikin af Guðrúnu Ásmundsdóttur] áberandi persónur í sögunni. Er skrítið að sjá þessar myndir sem að hluta voru teknar upp á Höfða? „Okkur þykir mjög vænt um að gamla húsið á Höfða hafi verið gert ódauðlegt á hvíta tjaldinu. Þar var að verki frændi okkar, Friðrik Þór, sem sjálfur var í sveit mörg sumur á Höfða og hefur sterkar taugar til staðarins. Í Bíódögum tekst sérlega vel að fanga sagnahefðina og stemninguna sem ríkti á þessum tíma, svo ekki sé talað um gildi þess að persónusköpun í myndinni byggir að hluta til á nákomnum ættingjum sem flest allir eru nú látnir. Myndin er því ómetanleg heimild um lífið og tilveruna í þá daga.“

Nú í sumar var gamla húsið á Höfða tekið af grunni sínum og flutt suður yfir heiðar þar sem það verður endurbyggt. Saknið þið þess að gamla húsið sé ekki lengur á sínum stað og hvað finnst þér um að það verði endurgert á öðrum stað? „Það eru vissulega blendnar tilfinningar. Gamla húsið geymir að stórum hluta sögu fjölskyldunnar, ótal minningar og fóstraði þá sem þar bjuggu vel. Það var reisulegt þrátt fyrir smæð sína og bauð okkur ætíð velkomin heim með vinalegri ásýnd sinni. Þannig að já, það er söknuður eftir húsinu og mikill sjónarsviptir að því. Fyrsta ferðin út í Höfða eftir að húsið var tekið niður var strembin en það er líka dýrmætt að það skyldi fá framhaldslíf og fyrir það ber að vera þakklátur þótt óneitanlega verði það skrítið að sjá það rísa á nýjum stað,“ segir Anna Steinunn að lokum.

- - - - -
Viðtalið birtist áður í JólaFeyki 2021.