Keppnis- og kynnisferð Molduxa til Evrópu 1994 - Fyrsti hluti :: Ísland viðurkennir sjálfstæði Króatíu og Slóveníu

Körfuboltakappar af Króknum í ævintýraferð í Króatíu. Fv. Alfreð Guðmundsson, Ingimundur Guðjónsson, Margeir Friðriksson, Óttar Bjarnason, Peter Jelic, Ágúst Guðmundsson, Geir Eyjólfsson og Sævar Hjartarson.

Feykir hefur í sínum fórum skemmtilega ferðasögu frá því Molduxar heimsóttu stríðsþjáða Króatíu árið 1994. Sagan er það löng að skipta þarf birtingu hennar á nokkur tölublöð Feykis. Skrifin önnuðust Ágúst Guðmundsson og Margeir Friðriksson en formálann ritaði Ágúst Ingi Ágústsson, sagnfræðingur.

FORMÁLI

Ferðalag íþróttafélagsins Molduxa frá Sauðárkróki í maímánuði 1994 var nokkuð sérstakt fyrir þær sakir að liðsmenn félagsins heimsóttu Balkanskagann, n.t.t. Króatíu, skömmu eftir að þjóðin öðlaðist sjálfstæði og sagði skilið við sambandsríkið Júgóslavíu. Auk Króata samanstóð Júgóslavía af sex sambandslýðveldum: Serbíu, Slóveníu, Makedóníu, Svartfjallalandi og Bosníu-Hersegóvínu. Mikið hafði því gerst á þeim slóðum sem Molduxar heimsóttu vorið 1994 og samtímis sá ekki fyrir endann á þeim hildarleik sem reið yfir Balkanskagann á 10. áratug síðustu aldar, voru því körfuknattleiksmennirnir frá Sauðárkróki á jaðri átakasvæða stríðsins.

Júgóslavía varð fyrst viðurkennt ríki árið 1929 þó konungsdæmi Króatíu, Serbíu og Slóveníu hafi verið sjálfstætt frá 1918 eða frá lokum fyrri heimsstyrjaldar. Hafði það verið draumur margra íbúa Balkanskagans að mynda sterkt sjálfstætt ríki sameinaðra Slava eftir aldalanga yfirgöngu Ottómanveldisins úr suðri og Habsborgara austurríska keisaradæmisins frá norðri. Staða Júgóslavíu styrktist til muna eftir seinni heimsstyrjöldina þegar ríki Austur-Evrópu störfuðu eftir hugsjónum kommúnismans austan megin Járntjaldsins.

Broz Tító, forseti Júgóslavíu frá 1945, varð sameiningartákn eftir seinna stríð og ríkti allt til dauðadags árið 1980. Tító og hans stjórn hélt ólíkum þjóðernum saman undir merkjum kommúnismans með öflugum verkalýðsfélögum ásamt hæfilegum afskiptum yfirvalda í Sovétríkjunum. Hrikta fór í stoðum sambandsríkisins Júgóslavíu undir lok 9. áratugs síðustu aldar. Mikhael Gorbatsjov, síðasti aðalritari Sovétríkjanna, gangsetti umbótastefnu¹ sem átti að auka frelsi og lýðræði í fjölmiðlun og stjórnmálum meðal hinna kommúnísku ríkja Austur-Evrópu. Afleiðingar þessarar umbótastefnu urðu að spilling og óstjórn stjórnvalda ríkja kommúnismans birtust ljóslifandi. Ólgan jókst í ríkjum Austur-Evrópu sem margar hverjar gerðu uppreisn gegn sitjandi stjórnvöldum og ófriðarský lúrði yfir Balkanskaganum.

Þjóðerniskennd

Til viðbótar við hið aukna frelsi í stjórnmálum og fjölmiðlun höfðu þær sex þjóðir sem mynduðu júgóslavneska ríkið færst fjær hver annarri eftir andlát Títós og botninn datt endanlega úr samheldninni á Balkanskaganum þegar kommúnisminn í Evrópu leið undir lok. Króatar héldu því fram að kommúnisminn hafi hamlað framþróun í Júgóslavíu, auk þess sem framleiðsla og fjármagn Króatíu og Slóveníu hafði verið notað til þess að halda uppi veikum efnahagi fátækari hluta ríkjasambandsins í suðri. Um 70% allra ferðamanna sem komu til Júgóslavíu dvöldu í Króatíu og þjóðin stóð fyrir 25% af iðnaðarframleiðslu Júgóslavíu.

Einn liður af umbótastefnu Gorbatsjovs voru frjálsar kosningar en áður var þjóðum Austur-Evrópu skylt að hafa flokk á bandi Sovét-kommúnista við stjórnartaumana. Í fyrstu frjálsu kosningunum í Júgóslavíu, í apríl 1990, héldu kommúnistar velli í Serbíu en töpuðu fyrir hægri flokkum í Króatíu og Slóveníu. Hugmyndafræðilegar andstæður lýðveldanna jukust enn þegar Króatar og Slóvenar tóku að endurskipuleggja efnahagskerfi sitt í anda markaðshagkerfis að vestrænni fyrirmynd eftir kosningarnar. Hugur króatísku þjóðarinnar var einnig skýr varðandi framtíð Júgóslavíu en í þjóðaratkvæðagreiðslum kaus mikill meirihluti þjóðarinnar með sjálfstæðisyfirlýsingu.

Málið var þó ekki svo einfalt því íbúar Balkanskagans höfðu fært sig um set á meðan þjóðirnar voru sameinaðar undir sama fána og sest að um alla Júgóslavíu, t.a.m. bjuggu árið 1991 um 600.000 Serbar á því landsvæði sem Króatar töldu sitt föðurland.

Sjálfstæðisyfirlýsing

Í ljósi sögunnar hefur myndun nýrra ríkja verið í mörgum tilfellum blóðug barátta enda oft miklir hagsmunir í húfi. Serbar lögðu allt kapp á að halda sambandslýðveldunum sex áfram í einni sæng, enda sáu þeir fram á mikinn tekjumissi fyrir júgóslavneska þjóðarbúið sem myndi missa tolla við landamærin að Austurríki ef Slóvenía lýsti yfir sjálfstæði og ferðamannaþjónustu og iðnað Króata ef þeir gerðu slíkt hið sama. Ótti Serba við upplausn Júgóslavíu varð að veruleika þann 25. júní 1991 þegar Króatar og Slóvenar lýstu yfir sjálfstæði eftir staðfestingu þinganna í Zagreb og Ljubljana. Samdægurs skipaði þing Júgóslavíu í Belgrad hernum að skerast í leikinn og ráðist var inn í Króatíu og Slóveníu.

Úr varð borgarastríð milli þessara þjóðarbrota, Króatar fóru þess á leit við alþjóðasamfélagið að viðurkenna sjálfstæði þjóðarinnar svo friðargæslulið Sameinuðu þjóðanna gæti skorist í leikinn. Evrópuþjóðir og Bandaríkin voru hikandi í aðgerðum sínum við að stöðva stríðið og töldu slíkt inngrip gæti valdið frekari óróa á Balkanskaganum. Borgarastríð með öllum sínum hörmungum geisaði því seinni hluta árs 1991 í Króatíu og Slóveníu.

Ísland viðurkennir sjálfstæði Króatíu og Slóveníu

Króatar leituðu til alþjóðasamfélagsins eftir viðurkenningu sjálfstæðis síns og vernd. Eftir að hafa átt fund með Sameinuðu þjóðunum í New York kom Zvonimir Separovic, utanríkisráðherra Króatíu, og fundaði með þeim Davíð Oddssyni, forsætisráðherra, og Jóni Baldvini Hannibalssyni, utanríkisráðherra, í lok september 1991. Separovic fór þess á leit við þá að Íslendingar viðurkenndu sjálfstæði Króata fyrstir þjóða. Engin tilviljun réði því að Separovic leitaði á náðir íslenskra stjórnvalda því nokkru áður höfðu Íslendingar, fyrstir þjóða, viðurkennt sjálfstæði Eystrasaltsríkjanna.

Heimsókn Separovic var ekki eina króatíska viðkynningin sem Íslendingar fengu haustið 1991 en Íslandsmeistarar Njarðvíkur í körfubolta drógust gegn króatíska liðinu Cibona Zagreb í Evrópukeppni meistaraliða í körfuknattleik. Báðir leikirnir voru leiknir í Njarðvík vegna ástandsins í Króatíu. Fyrir fyrri leikinn var flutt ávarp fyrir hönd Cibona Zagreb á íslensku þar sem biðlað var til íslensku þjóðarinnar að beita sér fyrir því að stöðva stríðið í Króatíu.

Fyrir ofan varamannabekk Cibona höfðu leikmenn liðsins hengt borða sem á stóð: Stop the war in Croatia. Birtist sú mynd bæði í íslenskum og erlendum fjölmiðlum og er hún mjög táknræn fyrir ákall króatísku þjóðarinnar til heimsbyggðarinnar um að stöðva þann hildarleik sem átti sér stað á þeim landsvæðum sem Serbar og Króatar deildu um.

Sjálfstæð þjóð

Vonir Króata glæddust mikið þegar leið á desember 1991. Þann 15. desember ákvað ríkisstjórn Íslands á fundi sínum að viðurkenna sjálfstæði Króatíu og Slóveníu fyrst ríkja heimsins. Ísland sem smáríki bar ekki jafn mikla ábyrgð og stærri ríki Evrópu og Bandaríkin á alheimsvísu. Yfirlýsing Íslands leiddi ekki til nýrra styrjalda eða röskunar á valdajafnvægi heimsins, en var þó tekin af fullri alvöru enda Ísland aðili að NATO og Sameinuðu þjóðunum.

Evrópubandalagið, forveri Evrópusambandsins, tilkynnti síðan tveimur dögum síðar að bandalagið myndi viðurkenna sjálfstæði Króatíu og yrði landið viðurkennt stjórnvaldsríki frá 15. janúar 1992. Fyrstu sveitir friðargæsluliðs Sameinuðu þjóðanna komu til Króatíu þann 17. janúar 1992. Eftir komu friðargæslunnar skrifuðu Króatar og Serbar undir friðarsamning og í kjölfarið var Króatía samþykkt af alþjóðasamfélaginu sem sjálfstætt ríki.

Þjóðernisátökum á Balkanskaganum var þó hvergi nærri lokið þar sem Serbar reyndu með hernaðarmætti sínum að halda hinum sambandslýðveldunum í einni sæng. Átök geisuðu því áfram á Balkanskaganum þó íbúar Króatíu væru verndaðir af Sameinuðu þjóðunum. Átökin í Bosníu-Hersegóvinu einkenndu stríðið á Balkanskaganum næstu árin og lauk stríðinu ekki fyrr enn 1995.

Körfuboltinn í Króatíu

Króatar voru loks árið 1992 sjálfstæð þjóð eftir áratuga sameiningu við önnur lönd Balkanskagans og afskipti stórvelda öldum saman. Ekki er því að undra að stolt þeirra var mikið. Körfubolti er stór hluti af menningu Króata og framganga körfuboltalandsliðs þeirra á Ólympíuleikunum 1992 í Barcelona var meiriháttar áfangi í sögu ungs ríkis. Lið Króata, með þá Drazen Petrovic, Toni Kukoc, Dino Radja o.fl. innanborðs, afrekaði það að lenda í öðru sæti á Ólympíuleikunum þar sem þeir töpuðu á móti hinu goðsagnakennda Draumaliði Bandaríkjamanna í úrslitaleik.

Körfuboltaþjóðin Króatar hugsaði árin eftir viðurkenningu Íslendinga á sjálfstæði þeirra ákaflega hlýtt til smáríkisins í Norður-Atlantshafi. Tengsl mynduðust milli Molduxa og þessa unga lýðveldis þegar króatíski körfuboltaþjálfarinn Peter Jelic þjálfaði lið Tindastóls tímabilið 1993-94. Æfði Jelic með Molduxum og var það upphafið að ferðahug félagsmanna og þátttöku á alþjóðamóti í höfuðborg Króatíu, Zagreb.

Í ljósi hlýhugar Krótata til íslensku þjóðarinnar er ekki að undra að körfuboltaliðið Molduxar frá Sauðárkróki hafi fengið móttökur sem sæmdu höfðingjum þegar þeir heimsóttu Króatíu í maímánuði 1994 þegar lýðveldið Króatía var aðeins tveggja ára gamalt. Liðsmenn Molduxa héldu dagbók meðan á dvöl sinni á Balkanskaganum stóð og eiga því öruggar heimildir um ferð sína sem gerir frásögn þeirra, sem hér fer á eftir, nákvæmari en ella um ævintýri þeirra. Má fullyrða að Molduxar sem eru frægir fyrir skemmtana- og lífsgleði hafi verið réttir menn á réttum stað því í engu var til sparað í veisluhöldum og viðkynningu af hendi gestgjafa þeirra.

Helstu heimildir:
Banac, Iov. The National Question in Yugoslavia. Origins, History, Politics. Cornwell University Press, 1984.
Íslendingar taki frumkvæðið og viðurkenni sjálfstæði Króatíu. Morgunblaðið, 1. október 1991.
Overy, Richard, ritstj. History of the 20th Century. Times Books, 2003.

Áður birst í 25. tbl. Feykis 2022