Af fornum ferðaleiðum – dýrmætum menningararfi og hindrun af mannavöldum á Kjalvegi hinum forna

Á Kjalvegi hinum forna. Ein af fjölmörgum vörðum sem vísa veginn yfir fjallveginn. Hrútfell í baksýn. (ljósmyndari Hörður Finnbogason, 2018)

Fornar ferðaleiðir og vörður sem vegvísar eru merkur minnisvarði um ferðamáta og erfið lífsskilyrði fyrri kynslóða. Fornar alfaraleiðir, svonefndar þjóðleiðir, teljast nú með okkar dýrmætustu menningarminjum og heyra undir lög um minjavernd og óheimilt er að hindra för um þær. Benda má á Kjalveg hinn forna sem magnað dæmi en þar má enn sjá samfelldar og skýrar reiðgötur og þar standa geysimiklar vörður enn, hvorutveggja áhrifamiklir minnisvarðar um fyrri tíma - og rekja ferðaleiðina, nánast óslitið milli byggða, norðanlands og sunnan.

Margir eiga sér draum um að fara ríðandi yfir Kjöl. Á síðastliðnu sumri létum við, lítill, sjö manna, hestaferðahópur þann draum rætast. Eitt helsta markmið ferðarinnar var að fara í fótspor forfeðra og -mæðra og ríða hinn forna Kjalveg. Næturhólf og gisting var ákveðin í samræmi við ásættanlegar dagleiðir, fyrir menn og hesta, eða milli 30 og 40 km á dag. Gekk greiðlega að panta hvorutveggja og alls staðar var verðið sambærilegt; svefnpokaplássið kostaði 5.500-6.000 kr., gerðisgjald á hross kr. 80 og heyrúllan á 15.000 kr. Nema á Hveravöllum!

Þar er eldri gistiskáli með eldunaraðstöðu og rúmar hann um 30 manns. Ekki var mögulegt að kaupa svefnpokapláss fyrir okkur sjö, heldur var aðeins boðið uppá tvo afarkosti; að leigja allan gistiskálann á 150.000 kr. eða kaupa gistingu í yngri skálanum og þá uppábúin rúm og morgunmat. Það þýddi einnig að við vorum í raun neydd til að kaupa kvöldverð í veitingasalnum þar sem eldunaraðstaða fylgir ekki gistingu í uppábúnu rúmunum. Þarna var, auk þessa, heyrúllan seld á 23.000,- krónur, áberandi dýrari en í hinum næturhólfunum. Okkur þótti ljóst að rekstraraðili aðstöðunnar, Hveravallafélagið ehf., væri þarna að nýta einokunaraðstöðu sína til hins ítrasta – og þótti okkur vansi að.

En til að geta farið þann hluta gamla Kjalvegar sem liggur um Þjófadali urðum við að fá nátthaga/næturhólf fyrir hrossin á Hveravöllum, ekki var um annað að ræða. Eftir talsverðar vangaveltur, ákváðum við að halda næturhólfinu á Hveravöllum en kaupa gistinguna í Gíslaskála og keyra á milli.

Við sendum staðarhaldaranum á Hveravöllum upplýsingar um þessa lendingu mála, en þá kom þetta svar:

"Sæl
Bara að þú vitir þá gengur okkar gestir fyrir með aðstöðu fyrir hrossin þannig að kannski verður ekki pláss.
Kveðja / Best regards…"

Nú voru góð ráð dýr. Við gátum sem sagt ekki fengið staðfest næturhólf fyrir hrossin á Hveravöllum umrædda nótt, heldur áttum við að mæta með þreytt og svöng ferðahross, upp á von og óvon, hvort þau fengju næturhólf og hey – eða ekki. Það er trúlega flestum ljóst að slíkum ókosti getur enginn sem ferðast með hross tekið.

Staðan var þá sú að ef við á annað borð ættum að geta upplifað að ríða þann hluta hins forna Kjalvegar sem liggur um Þjófadali (við vorum ekki með rekstur, þar sem slíkt er ekki leyfilegt þar) var ekki um annað að ræða en að ganga að skilmálum staðarhaldara á Hveravöllum og gengum við að skárri skilmálanum. Sem þó var orðinn langt umfram verð á gistingu og nátthaga á öðrum áningarstöðum Kjalvegar.

Það er skemmst frá því að segja að ferðin var farin og alls staðar voru móttökur með sóma, nema á Hveravöllum. Það vakti sérstaka athygli okkar að eldri gistiskálinn reyndist mannlaus þá nótt sem við gistum að Hveravöllum.

Það skal skýrt tekið hér fram að ekki var neitt út á starfsfólk staðarins að setja, það vann sína vinnu og var alúðlegt. Hins vegar talaði enginn starfsmanna íslensku og erfitt reyndist að útskýra fyrir þeim að umhirða og sala á heyi hjá þeim væri fyrir neðan allar hellur og með öllu óásættanleg þar sem einungis var til boða myglað, úldið og gjörónýtt hey; frá ysta lagi að því innsta. Og fyrir það máttum við veskú, borga fullt verð. Það gefur augaleið að við svo búið má ekki sitja.

Þessir viðskiptahættir hljóta að vera til virkilegrar umhugsunar. Fyrir alla þá er málið varðar og er annt um fornan menningararf, hvernig háttað er arðtekju af þjóðlendum og hvort um er að ræða eðlilegt nátt- og gistigjald á fornum ferðaleiðum eða eru aðilar að nýta sér einokunaraðstöðu og hafa í frammi það sem hreinlega mætti kalla „tollheimtu“.

Þess má geta að á vef Ferðamálastofu segir í frétt frá 10. júní 2013 að Húnavatnshreppur, aðaleigandi Hveravallafélagsins ehf., hafi samið við Iceland Excursions, Allrahanda ehf., um uppbyggingu ferðaþjónustu á Hveravöllum og selt fyrirtækinu meirihluta í Hveravallafélaginu ehf sem hafi þar lóðaleigusamning um nýtingu 50 ha lands næstu áratugina: https://www.ferdamalastofa.is/is/um-ferdamalastofu/frettir/allrahanda-tekur-yfir-ferdathjonustu-a-hveravollum.

Vera Roth
Kristín I. Pálsdóttir
Ib Göttler
Andri Stefánsson
Guðný Guðlaugsdóttir
Hörður Finnbogason
Unnur Rut Rósinkransdóttir